HTX nắm giữ 'linh hồn' OCOP nhưng trống lá chắn sở hữu trí tuệ

Chương trình OCOP đã và đang trở thành động lực quan trọng thúc đẩy kinh tế nông thôn Việt Nam, tạo ra những sản phẩm đặc trưng, mang đậm dấu ấn văn hóa vùng miền. Đáng chú ý, các HTX đang giữ vai trò chủ lực trong hệ sinh thái này.

Nghịch lý đăng ký SHTT thấp

Theo các báo cáo và thống kê từ Bộ Nông nghiệp và Môi trường, đến tháng 9/2025, cả nước đã có 17.400 sản phẩm OCOP đạt từ 3 sao trở lên của hơn 9.300 chủ thể, tăng 8.400 sản phẩm so với năm 2022. Trong đó, gần 50% các chủ thể sản phẩm OCOP đã được công nhận là các HTX. 

Con số này không chỉ phản ánh quy mô sản xuất mà còn cho thấy rõ năng lực tập hợp, tổ chức của khu vực kinh tế tập thể, HTX trong việc chuẩn hóa sản phẩm, duy trì chất lượng và phát triển thị trường. Hơn thế nữa, thành công của một sản phẩm OCOP thường gắn liền với bí quyết công nghệ, quy trình chế biến, công thức truyền thống được giữ gìn qua nhiều thế hệ, mà nay được chính các thành viên HTX kế thừa và phát huy. Chính những bí quyết này đã tạo nên sự khác biệt, chất lượng vượt trội, định hình giá trị thương hiệu cho sản phẩm OCOP trên thị trường.

Mặc dù giữ vai trò quan trọng và nắm giữ các bí quyết sản xuất quý giá, trong bối cảnh toàn cầu hóa và hội nhập sâu rộng, nơi SHTT là công cụ pháp lý tối thượng để bảo vệ lợi thế cạnh tranh của sản phẩm, bức tranh đăng ký SHTT tại Việt Nam đang cho thấy sự chênh lệch lớn giữa các loại hình doanh nghiệp, đặc biệt là tại các HTX.

Chè của HTX Phìn Hồ đã được đăng ký sở hữu trí tuệ.

Theo Cục Sở hữu trí tuệ, số lượng đơn đăng ký nhãn hiệu, sáng chế, giải pháp hữu ích của doanh nghiệp Việt Nam có sự gia tăng, nhưng tỷ lệ này tại các HTX vẫn còn rất khiêm tốn. Đáng lo ngại, trong tổng số các sản phẩm OCOP do HTX làm chủ thể, số lượng sản phẩm được bảo hộ SHTT đầy đủ (bao gồm nhãn hiệu, chỉ dẫn địa lý, kiểu dáng công nghiệp…) chỉ chiếm một tỷ lệ nhỏ. Trên thực tế, nhiều sản phẩm đã đạt chuẩn OCOP 3 sao, 4 sao nhưng lại không có nhãn hiệu được bảo hộ, hoặc nếu có thì chỉ dừng lại ở các bước cơ bản, thiếu sự bảo vệ toàn diện.

Hơn thế, dù Việt Nam đã có những nỗ lực đáng kể trong việc cải thiện hệ thống SHTT, việc khai thác và đăng ký bảo hộ của khu vực kinh tế tập thể vẫn còn quá xa so với tiềm năng và nhu cầu thực tế.

Từ thực tế cho thấy có nhiều rào cản mang tính hệ thống và nội tại đang cản trở các HTX tiếp cận SHTT. Trong đó, quy trình đăng ký SHTT, đặc biệt là nhãn hiệu tại nước ngoài, sáng chế hoặc chỉ dẫn địa lý, đòi hỏi một nguồn kinh phí đáng kể cho các khoản phí như phí dịch vụ tư vấn, và chi phí duy trì. Với mô hình hoạt động còn nhiều khó khăn về vốn, tài chính eo hẹp là rào cản lớn nhất đối với đa số HTX.

Đại diện HTX chè Phìn Hồ (Tuyên Quang), chia sẻ có thể nhiều HTX biết SHTT là quan trọng, nhưng một quy trình đăng ký nhãn hiệu ở thị trường quốc tế có thể tốn kém hàng trăm triệu đồng. Số tiền đó bằng cả năm chi phí đầu tư mở rộng sản xuất. Do đó, nhiều HTX đành phải ưu tiên việc duy trì chất lượng và tìm kiếm đầu ra trước.

Bên cạnh đó, nhiều thành viên HTX, đặc biệt là ở vùng nông thôn, còn thiếu nhận thức đầy đủ về vai trò chiến lược của SHTT trong kinh doanh và thương mại hiện đại. Họ thường tập trung vào sản xuất mà bỏ qua khâu bảo vệ pháp lý. Dù quy trình đăng ký SHTT tại Việt Nam đã được cải tiến, vẫn còn được xem là phức tạp, mất nhiều thời gian và đòi hỏi kiến thức chuyên môn. Điều này làm cho việc thuê luật sư hoặc công ty tư vấn SHTT chuyên nghiệp trở nên vượt quá khả năng tiếp cận của nhiều HTX nhỏ.

Một vấn đề khác mà nhiều thành viên HTX lo ngại đó là sợ lộ bí quyết sản xuất. Đối với các sản phẩm truyền thống, bí quyết sản xuất thường được xem là tài sản 'gia truyền' quý giá, được giữ kín. Việc đăng ký sáng chế hoặc giải pháp hữu ích yêu cầu công bố chi tiết các thông tin kỹ thuật của sản phẩm. Chính sự lo ngại rằng việc công bố này sẽ làm lộ bí quyết, tạo cơ hội cho đối thủ sao chép đã trở thành một rào cản tâm lý khiến nhiều HTX, dù đã có cải tiến, vẫn chọn phương án "giữ kín" thay vì bảo hộ. Tuy nhiên, đây lại là một quan niệm sai lầm bởi lẽ việc bảo hộ sáng chế/giải pháp hữu ích mới chính là công cụ pháp lý duy nhất để ngăn chặn hành vi sao chép công khai.

Hành động cấp thiết

Các chuyên gia về SHTT cho rằng vấn đề cần được giải quyết hiện nay là ở cả hai phía: chính sách hỗ trợ và nhận thức nội tại. Bởi HTX không chỉ sản xuất sản phẩm, họ còn sản xuất tri thức bản địa. Việc thiếu bảo hộ SHTT đồng nghĩa với việc đang đặt 50% tài sản trí tuệ quốc gia vào tình trạng dễ bị tổn thương.

Theo đó, Nhà nước cần xây dựng cơ chế hỗ trợ tài chính đặc thù cho các HTX đăng ký SHTT, bao gồm: Quỹ hỗ trợ phí đăng ký cho các chủ thể OCOP 3 sao trở lên; Chương trình tư vấn pháp lý miễn phí hoặc ưu đãi về SHTT cho HTX tại cấp địa phương đồng thời đơn giản hóa thủ tục cho các đối tượng đặc thù là kinh tế tập thể.

Bên cạnh đó, việc tập huấn cần chuyển từ cung cấp thông tin sang nâng cao nhận thức chiến lược: giúp HTX hiểu rằng SHTT không chỉ là giấy tờ mà là một công cụ đầu tư giúp tăng giá bán, tạo rào cản cạnh tranh và mở rộng thị trường xuất khẩu. Ví dụ điển hình như câu chuyện của một số chỉ dẫn địa lý như Bưởi Đoan Hùng, chè Phìn Hồ hay Nước mắm Phú Quốc đã chứng minh, khi được bảo hộ SHTT, giá trị sản phẩm được nâng lên đáng kể, kéo theo lợi nhuận của người sản xuất cũng tăng theo.

Có thể thấy, để thúc đẩy HTX phát huy hết vai trò của mình trong Chương trình OCOP và bảo vệ tài sản trí tuệ mà họ đang nắm giữ, không chỉ cần sự nỗ lực từ bản thân các HTX mà còn đòi hỏi một sự chuyển mình mạnh mẽ từ các cơ quan quản lý nhà nước.

Việc đăng ký SHTT không chỉ là bảo vệ quyền lợi cá nhân của HTX mà còn là bảo vệ giá trị chung của sản phẩm OCOP Việt Nam. Chỉ khi các bí quyết truyền thống được pháp luật bảo hộ vững chắc mới có thể biến những 'kho tàng' tri thức bản địa thành lợi thế cạnh tranh bền vững trên thị trường toàn cầu. Đầu tư vào SHTT chính là đầu tư vào tương lai của kinh tế nông thôn, đảm bảo sự phát triển lâu dài và bền vững cho các sản phẩm OCOP.